تحقیق حاضر، مطالعه‌ای اسنادی است که به ارزیابی انتقادی دو نظریه «انتخاب عقلانی» و «بازار دینی» در جامعه‌شناسی دین و نسبت اسلام با این نظریات می‌پردازد. نظریه انتخاب عقلانی، متأثر از طیف وسیعی از مباحث فلسفی، اقتصادی، مطالعات رفتاری و جامعه‌شناختی است که رفتار کنشگران اجتماعی را مبتنی بر رویکرد عقلانی هزینه ـ فایده تبیین می‌کنند. از سوی دیگر، نظریه بازار دینی با تکیه بر اصل آزادی انتخاب، شرایط مطلوب برای توسعه و تداوم دین را شکل‌گیری بازار دینی می‌داند. محور مشترک هر دو نظریه عقلانیت است که براساس آن، انتخاب دین در بازار آزاد و متکثر دینی و در فرایندی از تحلیل هزینه ـ فایده انجام می‌گیرد؛ درنتیجه هرچه مؤسسات دینی توسعه‌یافته‌تر باشند، شادابی دینی نیز بیشتر است. با وجود بسط گسترده این دو نظریه در جامعه‌شناسی دین، انتقاداتی چون ضعف در تبیین سطوح ساختاری و کلان، مسئله تعمیم‌سازی نظری و تجربی، کم‌توجهی به عواطف و ارزش‌ها و عقاید انسانی، برون‌نگری دینی، این­همان‌گویی در فرض‌ها و مهم‌تر از همه، تبیین نظری و تجربی در بستر سکولاریسم بر آنها مترتب است. از چشم‌انداز اسلامی نیز مهم‌ترین انتقاد، شکل‌گیری این دو نظریه در بستر سکولار است